تاریخچه ارگ بم
دوشنبه, ۲۶ خرداد ۱۳۹۳، ۰۴:۰۸ ب.ظ
م
در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره ای عظیم، قلعه ای مستحکم را پی افکنده اند که اهالی محل آن را "ارگ" می نامند که در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم است.ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود.
ارگ قدیم بم؛ پس از زلزله؛ بم
ارگ بم نمونه کاملی از شیوه های معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می خورد. ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شکل قلعه های پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد.
ارگ قدیم بم؛ پس از زلزله؛ بم
احتمالا ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند. پژوهش در نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوش های منظم باستان شناسی دارد. ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ، ارگ، بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.
ارگ بم با این سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است. در این مدت که بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابی های جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمان ها وارد آمده است. مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر می باشد) وسعت دارد.
سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسکونی و زمین های کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برج های دیده بانی، مدخل قدیمی، کوچه ها و خانه ها می باشد. از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می گیرد. دور تا دور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورش ها مصون می داشته است. در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می نموده است. بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید به دلیل موقعیت سوق الجیشی آن باشد. در میان این شهر، عمارت یا قلعه حاکم نشین بر روی صخره ای طبیعی بنا شده است. عمارت دارای پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است.
واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم نشین.
واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از: راهرو اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، کاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانه های قدیمی.
در محله عام نشین، خانه های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است. برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است. تقریبا بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند. در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند. تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون ها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره های گذشته است. در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده می شود.
بعد از ورودی، یک راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده، قسمتی از این شاهراه، بازار شهر است که متاسفانه سقف های بازار منهدم شده و در حال حاضر ستون ها و قوسها باقی مانده است. آثار مغازه های نانوایی، روغنگیری و قفسه های خشتی در بازار، نشانی از رونق گذشته آن می باشد. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می رسد.
در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد. زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاه های سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشکیل شده است. در ارگ یک کوچه سرپوشیده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد.
در محله عامه نشین یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام، آن را به کلی منهدم کرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یک حصار و اطاق هایی برای نگهبانان است. از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل، اولین واحد این بخش بوده و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است.
با توجه به نوشته ها و کتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و درگیری او با سربازان محمدعلی خان زابلی، در اصطبل اتفاق افتاده است. پس از اصطبل، دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ می باشد. در برج جنوب غربی سنگ آسیای بادی دیده می شود. آسیایارگ تنها آسیای بادی است که در منطقه بم دیده می شود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده می شود که اکنون فاقد آب است. از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مرکزی قلعه کشیده شده که این راه به حیاط حاکم نشین می پیوندد. هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی، حمام، حوض و چاه آب در این قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا بخشی از قنات به طور مداوم از ارگ می گذشته است.
عمارت چهارفصل، سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن در این محل از طرف حاکم صادر می شده است. در کنار عمارت چهارفصل، یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود. آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه هایی در حیاط خانه ها تامین می شده است.
مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است. ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس های دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به "کت کدم" به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راسته ها به چشم می خورد.
از ویژگی های ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب، حاکم نشین را بر می گیرد و اولین حصار مطمئن ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می داشته است. زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است. برجهای دیده بانی در حصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکش ها و برج ها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است.
ارگ بم به واسطه اینکه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته، همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. آخرین حادثه تاریخی (غیر از زلزله اخیر) که در اذهان مردم از ارگ به یادگار مانده، دستگیری لطفعلیخان زند بوسیله محمدعلی خان زابلی حاکم قلعه بم است. ارگ بم تا سال 1254 هـجری قمری و غائله آقاخان محلاتی مسکونی بوده و تا هشتاد سال قبل، از حاکم نشین به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است.
منبع:
م
در شمال شرقی شهر بم، بر بالا و دامنه صخره ای عظیم، قلعه ای مستحکم را پی افکنده اند که اهالی محل آن را "ارگ" می نامند که در واقع این بنای سترگ، شهر قدیـم بم است.ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود.
ارگ قدیم بم؛ پس از زلزله؛ بم
ارگ بم نمونه کاملی از شیوه های معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می خورد. ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است، به شکل قلعه های پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران، درخششی جاودانه دارد.
ارگ قدیم بم؛ پس از زلزله؛ بم
احتمالا ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند. پژوهش در نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوش های منظم باستان شناسی دارد. ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ، ارگ، بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است.
ارگ بم با این سابقه طولانی تا حدود 180 سال پیش از این، محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم، به دست فراموشی سپرده شده است. در این مدت که بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابی های جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمان ها وارد آمده است. مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر می باشد) وسعت دارد.
سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسکونی و زمین های کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار، برج های دیده بانی، مدخل قدیمی، کوچه ها و خانه ها می باشد. از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می گیرد. دور تا دور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورش ها مصون می داشته است. در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می نموده است. بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید به دلیل موقعیت سوق الجیشی آن باشد. در میان این شهر، عمارت یا قلعه حاکم نشین بر روی صخره ای طبیعی بنا شده است. عمارت دارای پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است.
واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از: ورودی و محله عام نشین، دروازه دوم و اصطبل، دوازه سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم نشین.
واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از: راهرو اصلی (بازار)، مسجد جامع، نمازخانه، حسینیه، کاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، سابات جهودها، حمام و زورخانه و تعدادی خانه های قدیمی.
در محله عام نشین، خانه های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا گردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است. برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند، زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی، بادگیر، ایوان، اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است. تقریبا بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند. در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند. تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون ها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره های گذشته است. در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم و استقامت مشاهده می شود.
بعد از ورودی، یک راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده، قسمتی از این شاهراه، بازار شهر است که متاسفانه سقف های بازار منهدم شده و در حال حاضر ستون ها و قوسها باقی مانده است. آثار مغازه های نانوایی، روغنگیری و قفسه های خشتی در بازار، نشانی از رونق گذشته آن می باشد. به موازات شاهراه، دو راه دیگر به دروازه دوم می رسد.
در دوره اسلامی، در ارگ دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد. زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاه های سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشکیل شده است. در ارگ یک کوچه سرپوشیده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد.
در محله عامه نشین یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام، آن را به کلی منهدم کرده اند. دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم، اصطبل و یک حصار و اطاق هایی برای نگهبانان است. از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل، اولین واحد این بخش بوده و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است.
با توجه به نوشته ها و کتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری، دستگیری لطفعلی خان زند و درگیری او با سربازان محمدعلی خان زابلی، در اصطبل اتفاق افتاده است. پس از اصطبل، دروازه سوم، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ می باشد. در برج جنوب غربی سنگ آسیای بادی دیده می شود. آسیایارگ تنها آسیای بادی است که در منطقه بم دیده می شود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. چاهی عمیق در سربازخانه دیده می شود که اکنون فاقد آب است. از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مرکزی قلعه کشیده شده که این راه به حیاط حاکم نشین می پیوندد. هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی، حمام، حوض و چاه آب در این قسمت وجود دارد. آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا بخشی از قنات به طور مداوم از ارگ می گذشته است.
عمارت چهارفصل، سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن در این محل از طرف حاکم صادر می شده است. در کنار عمارت چهارفصل، یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود. آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاه هایی در حیاط خانه ها تامین می شده است.
مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است. ارگ بم تنها یک ورودی دارد که طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس های دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است. آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به "کت کدم" به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یا کمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است. 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راسته ها به چشم می خورد.
از ویژگی های ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب، حاکم نشین را بر می گیرد و اولین حصار مطمئن ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می داشته است. زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است. برجهای دیده بانی در حصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکش ها و برج ها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است.
ارگ بم به واسطه اینکه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته، همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. آخرین حادثه تاریخی (غیر از زلزله اخیر) که در اذهان مردم از ارگ به یادگار مانده، دستگیری لطفعلیخان زند بوسیله محمدعلی خان زابلی حاکم قلعه بم است. ارگ بم تا سال 1254 هـجری قمری و غائله آقاخان محلاتی مسکونی بوده و تا هشتاد سال قبل، از حاکم نشین به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است.
منبع:http://www.anobanini.ir
