تاریخچه نفت ایران

نفت و صنعت نفت در زیربنای اقتصادی کشورهای تولید کننده این ماده گرانبها نقش اساسی ایفا می کند. اقتصاد ایران نیز بطور عمده بر پایه نفت قرار داشته و دارد. در ایران نیز نفت اولاً به عنوان یک منبع انرژی، زندگی و اقتصاد مردم کشور را متحول ساخته و رشد و توسعه اقتصادی را باعث گردیده، ثانیاً درآمدهای حاصل از نفت سبب ترقی و پیشرفت در همه شئون اقتصادی و اجتماعی شده است. در ادامه به بررسی برخی از وقایع مهم در صنعت نفت ایران می پردازیم.

دوران ابتدایی کشف نفت در ایران
در دوره هخامنشیان نفت برای روشنایی و موارد طبی استفاده می شده است. در کیش ایرانیان باستان آتش مقدس بوده و ایزد نگهبان آتش را آذر نامیده اند و چشمه های گاز طبیعی را که در اثر آذرخش  ویا هر علت دیگر آتش می گرفتند آتش جاودان می دانستند  وآنرا به زبان پهلوی اخواریشنیک نامیده و برگرد آنها آتشکده ها را بنا می کرده اند. و از آن جمله می توان به آتشکده آذرنوش در بلخ، آذر برزین مهر در ریوند خراسان، آذر گشسب در شیز یا تخت سلیمان کنونی آذربایجان و یا آذر فرنبع درکاریان واقع در جنوب شهرستان جهرم و یا اماکنی در آران و مسجد سلیمان و غیره را نام برد . 
در سال 1264 میلادی مارکوپلو در گزارش دیدار خود از شهر ایرانی باکو در سواحل دریای خزر(Caspian)  که هم اکنون در کشور آذربایجان واقع گردیده مشاهده نموده که نفت تراوش شده از سوراخهای طبیعی جمع‌آوری می‌گردیده است.

امتیازات نفتی
امتیاز Barun Julius de Reuter
اولین امتیاز رسمی برای اکتشاف و استخراج معادن منجمله نفت در تاریخ 25 ژوئن 1872 به یک عامل انگلیسی بنام Barun Julius de Reuter (موسس خبرگزاری رویتر) از طرف ناصر الدین شاه و در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار به مدت 70 سال واگذار شد. بر اساس مفاد آن امتیازاتی شامل اکتشاف و استخراج کلیه معادن به استثنای طلا ، نقره و سنگهای قیمتی ، احداث بانکها، احداث راه آهن ،احداث جاده ها و تاسیسات تلگراف، کارخانجات ، کارگاهها و امور عمومی و دریافت درآمد گمرکی ایران به مدت 25 سال بهره برداری از جنگلهای دولتی و انحصار ساخت کانال و ایجاد قنوات و هر گونه تاسیسات آبیاری به نامبرده واگذار شد و او نیز متعهد بود که 15 درصد از درآمد خالص کلیه معادن و سایر امور ، 20 درصد از درآمد راه آهن و از درآمد گمرک در 5 سال اول 25 درصد و در بیست سال بعد حدود 85 درصد به دولت ایران پرداخت نماید. 
انتشار خبر امضا این قرارداد سروصدای فراوانی در اروپا برپا کرد. ناصرالدین شاه خود ابتدا به روسیه و سپس انگلیس مسافرت نمود. در بازگشت ، خبر پیامدهای قرارداد  کذایی و فشار دولت روسیه موجب شد که به این بهانه که de Reuter مطابق قرارداد یعنی 15 ماه پس از امضا قرارداد کار را شروع نکرده است ، آن امتیاز را باطل کند و چهل هزار پوندی را که از امتیاز de Reuter بابت پیشکش امضا قرارداد دریافت کرده بود بالا بکشد.

امتیاز شرکت هاتز 
دومین امتیاز رسمی در سال 1884 میلادی از طرف ناصرالدین شاه به شرکت هاتز و پسر داده شد. این امتیاز بصورتی دیگر اولین امتیاز صریحاً نفتی است چه در امتیاز دو رویتر مسئله نفت بصورت تلویحی مطرح بود.
A.Hots اصلاً هلندی و کارش صادرات و واردات بود و مرکزی هم در شهر بندری بوشهر داشت. امتیاز داده شده به وی به استخراج نفت ناحیه دالکی در حوالی بوشهر اختصاص داشت. شرکت Hots اقدام به حفر چاهی در آن منطقه نمود ولی از آن چاه کم عمق نتیجه ای حاصل نشد  و بالاخره از ادامه کارصرفنظر کرد و حقوق خود را به شرکت انگلیسی معادن ایران که بعداً تشکیل شده واگذار نمود.

امتیاز دوم de Reuter
B. de Reuter پس از الغای امتیاز قبلی اش دست از دعاوی خود برنداشت و مرتباً از طریق سفارت انگلیس به دولت ایران اعتراض می نمود ، تا آنکه امین سلطان به صدارت و Sir.H.Drummond Wolff به وزیر مختاری انگلیس در ایران منصوب شد و در عین حال ناصر الدین شاه نیز در هوای رفتن به سفر دوم خود به اروپا بود. در این شرایط برای خاتمه دادن به ادعاهای de Reuter و تامین مخارج سفر ناصرالدین شاه مذاکراتی صورت گرفت که منجر به واگذاری امتیاز دوم به de Reuter در سال 1889 میلادی شد. بر اساس این قرارداد امتیاز استخراج معادن آهن، مس ، سرب ، جیوه ،زغال سنگ ، نفت، منگنز و ... برای مدت 60 سال به رویتر واگذار شد . در طی همین قرارداد نامبرده امتیاز تاسیس بانکی را هم بدست آورد. وی متعهد بود که 16 درصد از درآمد خالص خود را به دولت ایران بپردازد. وی چندی بعد بانک شاهی را تاسیس کرد که تا سال 1952 در ایران فعال بود. بعدها امتیاز دوم de Reuter نیز بنام امتیاز بانک شاهی خوانده شده و سپس بانک شاهی بموجب مفاد امتیاز نامه ، حقوق استخراج معادن را به یک شرکت انگلیسی بنام شرکت معادن ایران واگذار نمود. این شرکت تعدادی زمین شناس به ایران اعزام داشت و در زمینه نفتی امتیاز شرکت Hots را خریداری کرد. زمین شناسان این شرکت در نواحی سمنان ، دالکی و جزیره قشم بکاوش پرداختند. دستگاههای جدید حفاری بکار گرفته شده و دو حلقه چاه یکی در دالکی به عمق 270 متر و دیگری در جزیره قشم بعمق 250 متر حفر گردید، ولی نتیجه ای حاصل نشد. این شرکت در زمینه معادن فلزی مانند منگنز کارهایی انجام داد ولی بعلت اقتصادی نبودن و ضعف سرمایه در سال 1899 امتیاز مربوط به بخش معادن قرارداد رویتر از طرف دولت ایران لغو گردید، در تاریخ 28 مه 1901 یعنی تاریخ واگذاری امتیاز دارسی شرکت معادن ایران عملاً منحل گردید.
باید بخاطر داشت که امتیاز دوم de Reuter نیز بصورت کامل یک قرارداد صریح نفتی نبود. ثانیا اولین چاه به منظور کشف نفت بوسیله شرکت Hots در دالکی، دومین چاه در همان ناحیه توسط شرکت معادن ایران و سومین آن در جزیره قشم بوسیله همین شرکت حفاری شده است.

قرارداد دارسی 
درسال 1891 والی کرمانشاه نسبت به وجود نفت در آن ولایت مشکوک شده بود بهمین علت از Jacque Jeam Marie de Morgan(1924-1857) که رئیس یک هیات باستان شناسی فرانسوی بود در خواست کرد که پیرامون وجود منابع نفتی در آن ناحیه کنکاش نماید. نامبرده در این زمینه به مطالعه پرداخت و نتایج کار خود را در مجله ای فرانسوی بنام Les Annales des Mines در سال 1892 منتشر ساخت و مدعی شد که معادن نفت در حوالی قصر شیرین و دیگر نقاط بین النهرین وجود دارد.
در سال 1900 سرتیپ آنتوئین کتابچی معروف به کتابچی خان مسئول گمرک ایران و هیاتی ایرانی در پاریس بسر می بردند. نامبرده بنا به اقتضای شغلی در طی مسافرتهایی به باختر کشور از امکان وجود نفت در آن نواحی آگاه بود. در پاریس کتابچی با Edward Cott منشی de Reuter ملاقات نمود. در همین ایام در پاریس هشتمین کنگره بین المللی زمین شناسی برگزار بود. Cott توجه کتابچی خان را به نتایج مطالعات زمین شناسی هیات دومورگان که توسط Douvill(1900) در آن کنگره ارائه گردید، جلب نمود. بعلت بدون نتیجه ماندن تلاش هیات ایرانی در جلب نظر سرمایه داران فرانسوی در امر سرمایه گذاری در اکتشاف و استخراج نفت در ایران ، کتابچی خان با توجه به آشنایی دیرینه اش با Drummond Wolff وزیر مختار اسبق انگلیس در ایران با وی ملاقات کرد و از او خواست که در انگلیس شخصی را برای سرمایه گذاری در ایران پیدا کند. Drummond Wolff از پاریس به لندن رفت و ترتیب ملاقاتی را بین کتابچی خان و ویلیام ناکس دارسی داد. دارسی موضوع را جدی گرفت و یک زمین شناس مطلع بنام H.T.Burls و دستیارش W.H.Dalton را به ایران گسیل داشت. Burls مقاله ای را تحت عنوان گزارشی پیرامون میدان نفتی ذوهاب چپاسرخ تهیه نمود. بر اساس نتایج مثبت این گزارش و تایید آن بوسیله زمین شناس مشهور Sir Boverton Redwood ، دارسی وکیل خود و همچنین ادوارد کوت را بعنوان منشی بهمراه کتابچی به تهران اعزام داشت و بالاخره با همکاری وزیر مختار وقت انگلیس در ایران در 28 ماه مه 1901 امتیاز اکتشاف ، استخراج و فروش نفت، گاز و مشتقات دیگر در تمامی ایران باستثنای ولایات آذربایجان ، گیلان ، مازندران ، گرگان و خراسان برای مدت شصت سال به دراسی واگذار شد و آلفرد ماریوت از طرف دارسی آن قرار داد را امضا کرد.
از نکات پر اهمیت آن قرارداد حق انحصار کشیدن خطوط لوله و بکارگیری ایرانیان تنها بعنوان کارگر، معافیت وسایل و ماشین آلات از پرداخت عوارض گمرکی ، پرداخت 16 درصد از درآمد خالص به دولت ایران و حق ایجاد یا تفویض حقوق به شرکتهای کوچکتر و غیره بود. چند ماه پس از امضا امتیاز نامه، دارسی دو حفار کانادایی، یک مهندس آمریکایی و عده ای حفار لهستانی به سرپرستی G.B.Reynolds به همراه مقادیری وسایل و تجهیزات روانه چپاسرخ واقع در 16.5 کیلومتری شمال قصر شیرین نمود. بهر حال چاه شماره یک آن منطقه در تابستان 1903 در عمق 507 متری به مخزن (آسماری) رسید و پس از چندی چاه دوم با عمق مشابهی به مخزن رسید ولی بعلت غیراقتصادی بودن متروک شدند. در سال 1903 دارسی بر اساس مفاد امتیاز نامه ، اولین شرکت استخراج را تاسیس نمود. در سال 1903 دالتون مقاله ای تحت عنوان میدانهای نفتی در جنوب باختری ایران تهیه نمود. وی درمقاله خود توجه خاصی به ناحیه ماماتین و شاردین در حوالی شهرستان رامهرمز و ناحیه نفتون در شهرستان مسجد سلیمان امروز مبذول داشت. گزارش دالتون و نتایج نامطلوب ناحیه چپاسرخ احتیاج به سرمایه بیشتر را برای دارسی محرز ساخت و بالاخره لرد استراتکونا و شرکت نفت برمه به تشویق دولت انگلیس به کمک دارسی آمدند و در سال 1905 شرکتی را بنام سندیکای امتیازات تاسیس کردند که مرکز آن شهر گلاسکو در اسکاتلند بود. اولین کار این شرکت خاتمه دادن به عملیات یا بعبارتی بلاتکلیفی در  چپا سرخ و حمل وسایل به ناحیه ماماتین بود.

شرکت نفت بختیاری 
رینولدز پس از دریافت دستور ترک چپا سرخ ، شروع به حمل وسایل به خوزستان نمود. وی قبل از ورود به سرزمین بختیاری ها به ملاقات کنسول انگلیس در اصفهان شتافت. کنسول انگلیس با خوانین بختیاری مذاکره نمود. در ابتدا مقرر شد یک گارد تفنگچی از بختیاری ها برای حفاظت انگلیسی ها تعیین گردد و ادامه مذاکرات منجر به تاسیس شرکت نفت بختیاری در سال 1906 با سرمایه چهل هزار لیره انگلیس شد و خوانین بختیاری 3 درصد از سهام آن شرکت را در تملک گرفتند. در هر صورت اهداف عمده تاسیس این شرکت بدست آوردن حفاظت و امتیاز بهره برداری از زمینهای مناطق بختیاری بود. این شرکت مالاً در سال 1328 هجری شمسی منحل و سهام خوانین بختیاری به دولت ایران واگذار گردید.

پس از اتمام حمل وسایل به ماماتین در سالهای 1906 و 1907 چاههای اول و دوم آن ناحیه به ترتیب در اعماق 590 و 658 متر به مخزن رسیدند ولی نتایج منفی بود. G.B.Reynolds در سال 1907 گزارشی را تحت عنوان «یادداشتهایی پیرامون پیدایش نفت در کرمانشاه و لرستان» تهیه نمود. وی پس از ناکامی در ماماتین وسایل حفاری را به منطقه ای بنام نفتون انتقال داد و برای انجام این کار شواهد و آثار قوی منجمله نام نفتون در نوشته های دالتون (1903) ، دمورگان (1982) ، وجود آثاری از یک آتشکده قدیمی و وجود چشمه های نفتی فعال را در اختیار داشت.
فعالیت رینولدز در نفتون در مساحتی برابر دو کیلومتر مربع در دو محل متمرکز گردید. حفاری چاه شماره 1 در ژانویه 1908 و چاه شماره -2 در مارس 1908 آغاز شد و بالاخره در ساعت چهار و نیم بامدادروز 5 خرداد 1287 شمسی (26 مه 1908) چاه شماره -1 درعمق 356 متری به مخزن رسید و نفت تا ارتفاع 200 متری بالازد و چاه شماره -2 نیز ده روز بعد در عمق 308 متری به نفت برخورد کرد و بدین منوال صنعت نفت در خاورمیانه متولد گردید و در آوریل 1909 یعنی حدود یکسال بعد از کشف نفت سندیکای امتیازات با افزایش سرمایه به شرکت نفت ایران و انگلیس تبدیل شد.
کشف نفت در مسجد سلیمان ودر مخازن آهکی برای اولین بار اتفاق افتاده بود چرا که تا آن زمان تمام مخازن نفتی در لایه های ماسه سنگی کشف شده بودو کاشفان نفت در مسجد سلیمان ابتدا فکر می کردند که در اینجا نیز نفت در لایه های ماسه سنگی که در زیر لایه های گچی قرار دارد وجود دارد . بررسی بعدی نشان داد که در حقیقت در مسجد سلیمان اولین میدان نفتی با مخزن آهکی کشف شده و این خود سرآغاز کاوش برای منابع نفتی در مخازن آهکی است. 
تا زمان راه اندازی خط لوله به آبادان و راه اندازی پالایشگاه آبادان استخراج از میدان نفتون معوق ماند. در این رابطه سر پرسی کاکس (کنسول انگلیس در بوشهر) با شیخ خزعل معرف به شیخ  محمر که ادعال خودمختاری محمره (خرمشهر) را داشت وارد مذاکره گردید و طی قراردادی امتیاز حمل وسایل از طریق اروند رود و کارون ، احداث خط لوله و احداث پالایشگاه آبادان را بدست آورد . این قرارداد در سال 1909 منعقد شد. بالاخره احداث پالایشگاه آبادان در سال 1912 تکمیل شد. 
دخالت دولت بریتانیا با مسائل شرکت شرکت نفت ایران و انگلیس از آنجا آغاز شد که در سال 1882 فکر تبدیل سوخت کشتی های نیروی دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت قوت گرفت و در واقع صاحبان همین افکار بودند که شرکت نفت برمه و لرد استراتکونا را تشویق کردند که در سندیکای امتیازات با دارسی شریک شود و بالاخره زمانیکه چرچیل به مقام لرد اول دریاداری انگلیس منصوب شد تصمیم گرفت کار تبدیل سوخت کشتی های جنگی به نفت سوز را برای بدست آوردن خواص تاکتیکی بهتر به انجام رساند. وی به منظور پیداکردن منابع نفتی مورد نیاز هیاتی را مامور مطالعه کسب اطلاعات از شرکت نفت ایران و انگلیس نمود و پس از حصول اطمینان از ذخایر ایران لایحه ای به پارلمان انگلیس برد که بر اساس آن 51 درصد سهام آن شرکت را دولت انگلیس خریداری نماید. وی در تاریخ  17 ژوئن 1914 موفق شد آن لایحه را به تصویب برساند و بالاخره در اوت 1914 یعنی درست شش روز قبل از شروع جنگ جهانی اول به امضا پادشاه انگلیس رسید.لازم به ذکر است که بعدها مقدار سهم دولت انگلیس به 56 درصد افزایش یافت. 
دراینجا توجه به چند نکته ضروری است . اول آنکه نقش Pilgrim که اولین مقالاتش در سازمان زمین شناسی هند پیرامون زاگرس در سالهای 1904 و 1908 میلادی انتشار یافته است در رابطه با نفت دقیقاً مشخص نیست و اثری از این گزارشها در فهرست های قدیمی شرکت یافت نمی شود . دوم آنکه نام نفتون در سال 1328 به مسجد سلیمان تغییر کرد. سوم آنکه رینولدز در فوریه 1911 شرکت را ترک کرد و لذا ناکامترین پیشگام اکتشاف نفت درخاورمیانه بود چه اغلب کسانی که بعد از وی عهده دار این مسئولیت شدند به مقامات عالی شرکت نفت ایران و انگلیس رسیدند و چهارم آنکه چاههای منطقه چپاسرخ چهارمین و پنجمین و چاههای ماماتین 1و 2 ، ششمین و هفتمین و چاه شماره 1 نفتون (مسجدسلیمان) هشتمین چاههایی بودند که در زاگرس به منظور اکتشاف نفت حفاری گردیدند.

 

شروع اختلاف بین دولت ایران و شرکت نفت انگلیس و پرشیا
در طی جنگ جهانی اول دول درگیر بیطرفی ایران را رعایت نکرده و کشور ما را عرصه تاخت و تاز خویش ساختند و مناطقی از ایران به اشغال نیروهای روسی و انگلیس در آمد . یکی از پیامدهای این مسئله قطع لوله نفت مسجد سلیمان –آبادان در بهمن ماه 1293 بود.
شرکت نفت به استناد ماده 14 قرارداد دارسی دولت ایران را مسئول حفظ خطوط لوله می دانست و بهمین علت از پرداخت حق مالکانه ایران خودداری ورزید و ادعای غرامتی برابر شصت هزار لیره نمود ، هر چند مقدار واقعی خسارات وارده از یک سوم مقدار مورد ادعا کمتر بود. از طرف دیگر شرکت مدعی بود پولی که بعنوان حق الارض به مالکین اراضی مورد نیاز خود در ایران پرداخت کرده است می بایستی از حق مالکانه ایران کسر شود. دولت ایران نیز خود مدعی بود که استناد به ماده 14 امتیاز دارسی زمانی اعتبار داشت که شرکت راساً با خوانین بختیاری و شیخ خزعل قرار داد منعقد نکرده بود و از سویی دیگر بر اساس همان امتیاز ، حق الارض می بایستی از طرف خود شرکت پرداخت می شد. در همین زمان شخصی بنام Sydney Armitage Smith که قبلاً معاون خزانه داری انگلیس بود به اتفاق شش نفر از همکارانش بعنوان مشاورین وزارت خارجه ایران مامور رسیدگی به اختلاف ایران و شرکت نفت شد. وی نیز حسابدار قسم خورده ای بنام William Mclintoch را مامور رسیدگی به حسابهای شرکت نفت نمود. نامبرده اولا مشخص ساخت که شرکت حقوق حقه ایران را نپرداخته و در عین حال بصراحت تغییر مبنای 16 درصد را به مبلغ معین بابت هر تن نفت تولیدی نیز مردود دانست.
اسمیت بر اساس گزارش مک لین تاک با شرکت نفت وارد مذاکره شد و بالاخره در دسامبر 1920 موافقت نامه ای را به امضای دولت ایران رسانید. در همان ماه شرکت طی نامه ای به دولت ایران از درخواست غرامت صرفنظر کرد و متعهد شد بعنوان تسویه حساب تا پایان سال 1919 میلادی یک میلیون لیره به دولت ایران پرداخت نماید. دولت ایران ضمن اتخاذ سند از ترک دعاوی و دریافت وجوه ، رسمیت تغییر امتیاز دارسی را که بوسیله اسمیت تهیه شده بود منوط به تصویب مجلس شورا دانست ولی هرگز چنین موردی به تصویب مجلس نرسید و همین موضوع یکی از اختلافات عمده بعدی دولت ایران و شرکت نفت شد. 
بعد از کشف نفت در ایران، حفظ منافع نفتی بزرگترین هدف سیاسی انگلستان شد چرا که نفت به صورت یکی از مصالح و منافع مستقیم و استراتژیکی بریتانیا درآمد و ضرورت مداخلات بیشتر انگلیس در ایران را فراهم آورد و پس از جنگ جهانی اول و از سال 1920 به بعد شرکت نفت ایران و انگلیس به توصیه مشاورین حقوقی و مالی خود و با توجه به اهمیت نفت جنوب ایران برای دولت بریتانیا، درصدد برآمد امتیاز دارسی را تمدید و تجدید نظر کند. مذاکرات در اوایل آوریل 1933 آغاز شد و 29 آوریل همان سال منجر به عقد قرارداد جدید نفتی بین طرفین گردید که معروف به قرارداد 1933 می باشد.
صدور نفت ایران از سال 1292 شروع شد و در سال 1293 دولت انگلستان به لحاظ اهمیت روز افزون نفت برای تامین سوخت نیروی دریایی خود در حدود 56 درصد سهام شرکت را خرید و دو نفر نماینده با حق وتو نسبت به تصمیمات مربوط به سیاست عالیه شرکت به هیئت مدیره آن منصوب نمود و به این ترتیب کنترل شرکت را به دست آورد و امتیاز در حقیقت به دولت انگلستان منتقل گردید 
از ابتدای مشروطیت عدم رضایت مردم از مقررات امتیاز دارسی و روش و جریان کار شرکت نفت شروع شد.

الغای امتیاز دارسی 
دومین اختلاف عمده بین دولت ایران و شرکت نفت از موافقت نامه آرمیتاژ اسمیت آغاز شد. چه با وجودیکه آن موافقت نامه به امضای دولت ایران رسیده بود ولی مجلس شورا آن را تصویب نکرد و دولتهای بعدی نیز آنرا بی اعتبار دانستند، ولی عملکرد شرکت نفت چنان بود که گویی آن موافقت نامه ملاک عمل است. این جریان حدود یک دهه تداوم داشت و مسئولین شرکت از عدم رضایت دولت ایران مطلع بودند. دولت ایران کراراً اعتراضات خود را به شرکت ارائه می کرد، بخصوص در سال 1307 و در سال 1311 شمسی مذاکرات طرفین تا حدی به نتیجه نزدیک شده بود که ناگهان شرکت اعلام کرد بعلت کسادی بازار درآمد ایران در سال 1310 شمسی نسبت به سال 1309 شمسی سه چهارم کاهش یافته است. در اینجا متذکر می شود که دفاتر و اسناد مقدار کاهش تولید آن شرکت را در آن سال تنها سه درصد نشان می دهد ولی درآمد ایران سه چهارم تنزل یافته بود.بعبارتی دیگر شرکت تمامی نقصان درآمد خود را که ناشی از شروع بحران بزرگ اقتصادی جهان بود ، صد درصد از سهم ایران جبران کرده بود، دولت ایران رسماً در تاریخ تیرماه 1311 از دریافت سهم خود سرباز زد و به این قضیه شدیداً اعتراض نمود و بالاخره در 6 آذر 1311 مطابق نوامبر 1932 امتیاز دارسی را ملغی اعلام نمود.

منبع:http://grcir.ir/fa/contents