تاریخچه مطبوعات در ایران

نیم نگاهی به تاریخ پیدایش روزنامه در ایران

از « وقایع اتفاقیه »
تا تاسیس دایره سانسور در ایران

 به گوشه هایی از تاریخچه شکل گیری و سیر تکاملی مطبوعات در ایران می پردازیم . بخش نخست این سلسله نوشتار را در اینجا ملاحظه می فرمایید :

بیداری ایرانیان و آگاهی از پیشرفت های مغرب زمین

     ... ایرانیان مصمم شدند تا از دانش و تکنیک غرب بی بهره نمانند و تلاش هایی را برای نیل به این هدف آغاز کردند . اعزام محصل به اروپا برای آشنایی با علوم و فنون غرب ، دعوت از مشاوران نظامی و غیره نظامی غربی ، ترجمه کتاب های اروپایی ، انتشار روزنامه، تاسیس دارالفنون و مدارس جدید ، دارالترجمه ، دارالتالیف و دارالطباعه ، تاسیس انجمن ها و ... در زمره این تلاشهاست که هر کدام به نوبه خود ، سهم عظیمی در بیداری ایرانیان داشته اند . اما از آنجا که بررسی همه این امور در مقاله حاضر مقدور نیست ، تنها به یکی دو مورد از آنها اشاره می کنیم :

انتشار روزنامه و نقش آن در آگاهی دادن به ایرانیان

     کلمه روزنامه در زبان فارسی ، ریشه ای قدیمی دارد . در بسیاری از کتابهای قرون اولیه اسلامی ، این کلمه با معرب آن به صورت « روزنامجه » دیده می شود. از جمله ذکر گردیده که صاحب بن عباد ، کاتب و وزیر مشهور آل بویه (م ۳۸۵ ه.ق) روزنامه ای داشته و وقایع روزانه را در آن ثبت می کرده است . بنابراین، روزنامه در گذشته های دور به معنی دفتر یادداشت و گزارش های روزانه به کار می رفته است . اما روزنامه به معنی معمول و رایج کنونی ، همان کاغذ اخبار (Newspaper) انگلیسی است .
     نخستین روزنامه فارسی ، کاغذ اخبار بود که توسط میرزا صالح شیرازی (یکی از دانشجویان اعزامی به فرنگستان) و در عهد محمدشاه ، به سال ۱۲۵۳ تا ۱۸۳۷ هجری قمری و به طور ماهیانه منتشر می شد . دومین روزنامه « وقایع اتفاقیه » بود که به دستور امیرکبیر و از سال ۱۲۶۷ منتشر شد. در این روزنامه علاوه بر اخبار دولت و دربار ، از اوضاع سیاسی و اجتماعی اروپا و آمریکا نیز مطالبی نوشته می شد. این نشریه بعدها به نام روزنامه « دولت علیه ایران » تغییر نام داد. روزنامه های دیگری نیز همچون «روزنامه علمیه دولت علیه ایران»، «روزنامه ایران»، «روزنامه رسمی ایران»، «شرف»، «شرافت»، «تربیت»، «مریخ»، «اطلاع» و ... در تهران و در عهد ناصری و مظفری منتشر می شدند.
     برخی شهرستانها نیز روزنامه خاص خود را داشتند. از آن جمله اند روزنامه های «تبریز»، «احتیاج»، «الحدید»، «ادب» و «کمال» که در تبریز منتشر می شد و « فارس » که در شیراز و « فرهنگ » که در اصفهان به طبع می رسید. اغلب این روزنامه ها دولتی بودند و طبیعی است که مطالب آنها نیز در راستای تحکیم موقعیت حکومت قاجارها بود، اما در عین حال، اطلاعات مختصری هم درباره اوضاع و احوال کشورهای جهان، به ویژه پیشرفت های اروپاییان در آن ها درج می شد و در آگاه سازی مردم بسیار موثر بود.

تاسیس دایره سانسور در ایران

     بیشترین تاثیر را در این رابطه باید به روزنامه های غیر دولتی نسبت داد که در خارج از ایران و توسط روشنفکران ایران منتشر می شد. چنین روزنامه هایی درباره اوضاع ایران آزادانه سخن می راندند و خواهان اصلاحات و نوگرایی در ایران بودند. اما از آنجا که دربار ایران را آماج حملات منتقدانه خود قرار می دادند، دولت ناصری محمدحسن خان اعتماد السلطنه را مامور ساخت تا به عنوان رییس دارالطباعه و دارالترجمه دولتی، دایره سانسور مطبوعات را زیر نظر وزارت انطباعات به وجود آورد تا ضمن کنترل روزنامه های داخلی، از ورود و انتشار روزنامه های منتشر در خارج نیز جلوگیری کند. یکی از نخستین این روزنامه ها « اختر » بود که از سال ۱۲۹۲ و به مدیریت آقامحمدطاهر تبریزی و در اسلامبول به چاپ می رسید. نویسندگان این روزنامه، افراد روشنفکری بودند و کسانی چون میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی، میرزا مهدی خان تبریزی، و میرزا علی محمدخان کاشانی با این روزنامه همکاری نزدیک داشتند.
     « قانون » نیز از دیگر روزنامه های دولتی بود که انتشار آن از سال ۱۳۰۷ ه.ق در لندن به وسیله میرزا ملکم خان آغاز شد. نوشته های این روزنامه سبک ساده و شیرینی داشت و مطالب آن از روی اطلاع نوشته می شد. روزنامه قانون در انقلاب فکری و نهضت سیاسی و اجتماعی مشروطیت نقش و تاثیر زیادی داشت. روزنامه بعدی « حکمت » بود که به سال ۱۳۱۰ ه.ق توسط میرزا مهدی خان تبریزی در قاهره چاپ شد و در نوشتن پارسی سره ، بدون ترکیبات عربی اصرار زیادی داشت. این روزنامه تا اوایل مشروطیت ایران منتشر می شد و مقالات مندرج در آن، در بیداری ایرانیان بسیار موثر واقع گردید. اما از همه این روزنامه ها بنام تر، روزنامه « حبل المتین » بود که انتشار آن از سال ۱۳۱۱ ه.ق در کلکته و توسط سید جلال الدین کاشانی مویدالاسلام آغاز شد. حبل المتین درباره گرفتاری های سیاسی ایران مطالب زیادی می نوشت و راهنمایی های بسیاری می کرد. به خصوص در پیدایی فکر قانون خواهی و مشروطه طلبی ایرانیان تاثیر داشت.
     از عواملی که مایه رواج و اشتهار روزنامه حبل المتین گردید، این بود که حاجی زین العابدین تقی اف، از روشنفکران ثروتمند ایرانی الاصل منطقه قفقاز، مبلغ زیادی پول برای مویدالاسلام فرستاد تا او، روزنامه را به رایگان برای علمای نجف و سایر مناطق بفرستد. به این ترتیب میان علما و روزنامه حبل المتین پیوستگی به وجود آمد و علمایی همچون شیخ حسن ممقانی و فاضل شربیانی، دو تن از مراجع تقلید،  به ستایش آن پرداختند. دولت ایران قرائت و نشر حبل المتین را ممنوع اعلام کرد، اما این روزنامه به اشکال مختلف به کشور می رسید و در اختیار علاقه مندان قرار می گرفت.
     علاوه بر روزنامه یاد شده، روزنامه دیگری نیز همچون « پرورش » و « ثریا » در مصر منتشر می شد که اینان نیز به نوبه خود در بیداری ایرانیان و رشد تفکر مشروطه خواهی آنان بی تاثیر نبودند.

منبع : مجله پرسش - شماره اول - مرداد ماه ۱۳۸۵