تاریخچه تسبیح :: تاریخچه


شکل 1 : مقایسه دوسر تسبیح که یکی دو منگوله ای و دیگری یک منگوله ای است	شکل2 : یک عدد تسبیح 34 تائی نقره کوب با عدسک های کروی و ریز

الف - تقسیم بندی از لحاظ ساختمان

1ـ سر تسبیح که منگوله ایست و اغلب برای زینت در تسبیح های گران قیمت با منجوق هایی از جنس خود تسبیح و یا گاهگاهی از سنگ های قیمتی بافته می شود و خود منگوله نیزاکثراً زربفت می باشد بر مرغوبیت تسبیح می افزاید. سر تسبیح ها اصولاً یک منگولیست ولی گاهی سر تسبیح های گران قیمت می باشد می توان یافت و در این نوع سر تسبیح های دو منگوله از یکرشته منشعب می شود. (شکل1)

2ـ شیخک ها عموماً از جنس خود دانه های تسبیح میباشند و در هر تسبیحی شیخک به کار میبرند و تسبیح های دو شیخکی بندرت یافت می شود. ساختمان شیخک ها از دانه های خود تسبیح به مراتب بزرگترند ، و اخیراً نیز ابتکاراتی در ساختن شیخک های تسبیح های جدید به کار می برند و عدسی های بسیار کوچک محدب و ذره بینی با فیلمهای مثبت میکرونی که از اماکن مقدس برداشته شده در داخل شیخک کار می گذارند.

3ـ دانه ها ـ دانه های تسبیح که قسمت اصلی را تشکیل می دهند و تعداد و اقسام آن به تقسیم بندی احتیاج دارد که در قسمتهای بعدی به شرح آن می پردازیم.

4 ـ عدسک ـ تعداد عدسکها دو تا می باشد و تسبیح را به سه قسمت اصلی تقسیم می کند و جنس آنها نیز از جنس خود دانه های تسبیح می باشد. عدسک ها که از اسمشان نیز بر می آید اکثراً به شکل دانه های عدس می باشند ولی در بعضی تسبیح ها به شکل خود دانه های تسبیح ولی بسیار ریز درست می کنند.(شکل2)

ب ـ تقسیم بندی از لحاظ تعداد دانه‌ها

1ـ تسیبح 25 دانه ای که به چهار یکه معروف است و اخیراً بسیار جنبه تفننی پیدا کرده و اغلب جنس دانه های آن از کائوچو و یا چوبهای سخت بوده و از لحاظ ساختمان نسبت به سایر تسبیح ها دانه های این نوع تسبیح درست تر میباشد.

2ـ تسبیح سی و چهار دانه ای که تسبیح اصلی (تسبیح اولیه که برای شمارش 34 سبحان الله بکار میرفته) می باشد و اغلب جنس دانه های آن از گل قبرهای اماکن متبر که می باشد که با قالب گیری ساخته می شود.

3ـ تسبیح صد دانه ای که تسبیح فعلی است و بوسیله دو عدسک به سه قسمت تقسیم می شود. دو قسمت 33 دانه ایست که طرفین قسمت 34 دانه ای قرار دارد و معمولاً یک قسمت برای تحمید (حمد گفتن) و دیگری برای تهلیل (لا الله الا الله گفتن) یا تکبیر (الله اکبر گفتن) و قسمت وسط برای تسبیح (سبحان الله گفتن) بکار می رود.

4ـ تسبیح هزار دانه ای که به تسبیح ذکر معروف است و اهل ذکر و مخصوصاً دراویش از آن برای ذکر استفاده می کنند و استعمال آن دلیل کثرت زهد وتقوی میباشد چنانکه شیخ اجل فرماید:

ای طبل بلند بانگ و در باطن هیچ بی توشه چه تدبیر کنی وقت بسیچ

روی طمع از خلق بپیچ ار مردی تسبیح هزار دانه بر دست مپیچ(نپیچ)

چنس دانه های این تسبیح نیز از جنس تسبیح های 100 دانه ای و 34 دانه ای می باشد.

ج ـ تقسیم بندی از لحاظ طرز ساخت

1ـ تراش و برش ـ در این نوع تسبیح سازی، دانه های تسبیح را به طرز تراش درست می کنند و عموماً از سنگ های قیمتی و گاهی از صدف و استخوان و چوب نیز برای این امر استفاده می کنند.

2ـ قالب گیری ، در این نوع تسبیح چنانکه گفته شد از خاک اماکن متبرکه و به طرز ریخته گری و قالب گیری دانه‌های تسبیح را درست می کنند.

د ـ تقسیم بندی از لحاظ نوع جنس

این قسمت نیز به دو قسمت دریایی و زمینی تقسیم می شود:

1ـ دریایی ـ مواد اولیه تسبیح های دریایی منشأ دریایی دارد و طرز ساختشان اکثراً به سبک تراشکاری است. تسبیح های دریایی نیز به سه قسمت عمده تقسیم می شود:

الف ـ سنگ ها – از سنگ های دریایی با تراشکاری دانه های تسبیح درست می کنند.

ب ـ گیاهان ـ از گیاهان دریایی مانند مرجانها و ستاره

دریایی بوسیله تراش تسبیح های نسبتاً گران قیمت تهیه می کنند و دیگر اینکه از مغز کشکولهای دراویش که منشأ دریایی دارد نیز تسبیح هایی می تراشند.

2ـ زمینی ـ تسبیح های زمینی همه منشأ زمینی دارند یعنی مواد اولیه دانه های آنها از مواد سطح زمین تشکیل می یابد. تسبیح های زمینی به چهار قسمت تقسیم می شوند :

الف ـ گیاهان ـ در قسمت گیاهان معمولاً از صمغ ها و رنگهای تسبیح های می سازند که به تسبیح های بلورین معروفند و دیگر از چوب درختانی سخت و خوشبو که رنگهای خوبی نیز دارند تسبیح های به سبک تراش ساخته اند و از یُسر که دانه های خوشبو دارد نیز می سازند.

ب – خاک وفلزات – چنانکه گفته شد بسبک ریخته گری از خاک تسبیح درست میکنند که معمولاً برای قرص بودن، به گل این تسبیحات براده های ریز فلزات را اضافه می کنند از خود فلزات نیز به سبک تراش و قالب گیری تسبیح هایی می ساخته اند.

ج – حیوانات زمینی – از استخوان حیوانات زمینی مانند عاج فیل و استخوان شتر تسبیح ها یی بسبک تراش درست می کرداند. و همچنین از شاخ بعضی از حیوانات مخصوصاً شاخ گوزن که گرانقیمت تر می باشد.

د – سنگها – از سنگهای قیمتی چون عقیق که یک قسمت کوارتز بی شکل و به رنگهای مختلف سرخ و آلبالوئی می باشد و از یشم که یک نوع کوارتز می باشد و به رنگهای سفید و کبود و سبز تیره یافت می شوند و از شبق نیز درست می کنند و از یاقوت و زمرد نیز درست کرده اند و از یک نوع سنگ نیز هندیها تسبیح هایی درست کرده اند که به عین الهره (چشم گربه) معروفست.

هـ - تقسیم بندی از لحاظ کشورهای سازنده و شهرهایی که در آنجا تسبیح ساخته می شود با ذکر جنس و سبک هر یک

1 – ایران – شهرهای ایران که در آن تسبیح می سازند عبارتند از:

الف – کرمانشاه – در کرمانشاه تسبیح های گِلی خوب درست می کردند، این شهر از لحاظ به عمل آوردن گِل تسبیح سر آمد سایر شهرهای ایران بوده است.

ب – مشهد – در مشهد به علت اینکه شهر مقدسی است و زائرین بسیار دارد تسبیح سازی نسبت به سایر شهرها رواج بیشتری دارد ولی تسبیح های خوبی در آنجا درست نمی کنند زیرا دانه های ‌آن بعلت خوب بعمل نیاوردن گِل آن همه شکننده می باشند.

ج – جوین – در جوین تسبیح های بسیار عالی درست می کردند که به تسبیح های علیمرادی معروفند. در عباس آباد و سبزوار و بطور کلی در تمام شهر های استان مشهد تسبیح درست می کنند.

2 – کشورهای خارجی:

1 – آلمان – در آلمان تسبیح هایی از چوب سندل که درختی است سخت و در هند بسیار میروید و از صمغ یسرها درست می کردند.

تسبیح های صمغی را کهربایی می گفتند، چون اینگونه تسبیح ها در اثر مالش و گرداندن در دست، الکتریسیته مالشی در خود ذخیره می کردند و خاصیت جذب و دفع چیزهای بسیار سبک چون قطعه کاغذ و مخصوصاً کاه در آنها پیدا می شد از این جهت به تسبیح های کهربایی معروف شده و این نوع تسبیح ها نیز بر دو قسمند یک قسم که آتش گیرند و بآنها بارقه می گویند و نوع دیگر که آتشگیر نیست و بآب حیات موسومند.

2 – چین – در چین از حدید و نقره و طلا تسبیح هایی می ساختند و تسبیح های چینی اکثراً فلزی بوده و نوعی از آنها را حدید سینی (چینی) می گفتند و ضمناً در چین تسبیح های گلی (از رس چین) درست کرده و روی آنها مینا کاری می کردند که از لحاظ هنری ارزش بسیاری دارد. (شکل3) و از ابتکارات هنری چینیها به شمار می رود.

3- ترکیه – در استانبول تسبیح هایی درست می کردند که جنس آنها استخوانی بوده و تمام تسبیح های ساخت ترکیه به تسبیح های استخوانی معروفست و بسیار خوشتراش و گرانقیمت میباشد و اغلب از عاج و شاخ و شیر ماهی می تراشیدند.

4 – افغانستان – در افغانستان تسبیح های معروف شاه مقصودی درست میکردند (شکل4) که به تسبیح های پادزهری نیز معروف می باشد که برنگ سبز روشن است.

(و بدینجهت است که رنگهای سبز روشن را پادزهری گویند)، و چون جنس سنگهای این تسبیح طوری بوده که زهرکش بوده بدانجهت به تسبیح های پادزهری (ضدزهری) معروف گردیده اند.


شکل 3- تسبیح چینی مینا کاری شده سده13 هجری – موزه هنرهای تزئینی	شکل4 : تسبیح شاه مقصودی ساخت افغانستان – موزه هنرهای تزئینی	شکل5 : تسبیح عقیق هندی که بسبک تراش ساخته شده – موزه هنرهای تزئینی	شکل 6: تسبیح نقره کوب درویشی با دانه های بزرگ – سده 14 هجری – موزه هنرهای تزئینی	شکل 7 : تسبیح صدفی موجدار – موزه هنرهای تزئینی