تعداد 363 پل تاریخی حکایت از اهمیت این بنا در میان دیگر آثار معماری تاریخی ایران دارد و شاید تعداد واقعی پلهای تاریخی ایران دو برابر این تعداد هم باشد درحالی که تنها دو کتاب دراین زمینه تألیف شده که یکی از آنها هرگز در بازار کتاب توزیع نشده است در میان مقالات تخصصی هم تقریباًَ جای پل خالی است . و از همه بدتر اینکه تنها چهل و سه پل در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .
پل سازی همزمان با برقراری ارتباط بیشتر بین شهرها و مراکز تجاری رونق گرفته است . قدیمی ترین پلی که درمنابع تاریخی به آن اشاره شده پلی است منسوب به ناخوشو خواهرزاده شیلخاخا دومین پادشاه سلسله آباراتی که حدود 1800 سال پیش از میلاد روی کرخه ساخته شده است درکتاب آشور کهن اشاره شده که فرمانروای آشور در سال 1130 ق تمام اقوام اطراف سرزمین آشور از خلیج فارس تا دریای مدیترانه را سرکوب کرد . پلهای عظیمی بربخش علیای دجله زد و قشون خویش را از آن عبور داد.
در کتاب تاریخ هرودوت درمورد ساخت یک پل و تغییر مسیر رودخانه فرات توضیحاتی داده شده است و به نظر می رسد یکی از مهمترین دوره های پل سازی در ایران دوره هخامنشیان باشد ، زیرا در این دوره با تشکیل اولین امپراتوری تاریخ راه ها بسیار اهمیت پیدا کردند . اما از این دوره به غیر از پایه های چند پل چیزی باقی نمانده است . دلیل این مسئله می تواند عدم آشنایی با تکنیکهای پیشرفته طاق زنی باشد . و به احتمال زیاد فاصله بین پایه های سنگی با تیرهای چوبی پرمی شده که چوب از مصالح ماندگار نبوده است . این تکنیک در معماری آن دوره نیز رایج بوده است .
در دوره ساسانیان با تحول عظیمی که در تکنیکهای طاق زنی همزمان با یک دوره طولانی آرامش و رونق تمدنی به وجود آمد یکی از مهمترین دوره های پل سازی ایران شکل گرفت که باوجود گذشت نزدیک به 1500 سال هنوز حدود 74 پل ازاین دوره باقی مانده که برخی کاملاًَ سالم اند ، جز اینها پلهایی هم هنوزهستند که دردوره های بعد روی پایه های پلهای ساسانی ساخته شده اند . از مهمترین پلهای این دوره پل دختر دراستان لرستان روی کرخه است .
پس از اسلام تا قرن چهارم پل سازی عملاًَ تحت تأثیر تکنیکها و روشهای ساسانی بود و با وجود پلهای بسیار بزرگ و تماشایی نو آوری خاصی در آن پدید نیامد پل کلهر و پل کشکان در استان لرستان از مهم ترین پلهای این دوره اند . دراین دوره بخش مهمی از پلهای ساسانی مرمت و بازسازی شدند . ازجمله پل گاومیشان در ایلام .
شاید سلسله سلجوقیان مهم ترین امپراطوری مستقر در فلات ایران پس از ساسانیان باشد . با آنکه در همه منابع مکتوب به رونق راه ها و پلهای بزرگ دراین دوره اشاره شده امروز تعداد اندکی از این پلها باقی مانده اند . پل خدا آفرید روی ارس درنزدیکی پل صفوی به همین نام و پل توس در خراسان ازجمله پلهای این دوره اند . شاید حمله مغول یکی از دلایل باقی نماندن پلهای این دوره باشد اگر چه بعیدبه نظر می رسد که مغولها صرفاًَ آثار این دوره را تخریب کرده باشند . از دوره های ایلخانان و تیموری نیز با وجود همه تخریبها ، چند پل به جا مانده است . از جمله پل با با محمود در فلاورجان ( دوره ایلخانی )و پل دختر میانه (دوره تیموری) شاید بخش مهمی از پلهای دوره صفوی حاصل بازسازیهای وسیع پلهای این دوره باشد . دوره صفوی با 143 پل درخشان ترین دوره پل سازی ایران است . طبیعی است درراه های پررونقی که نزدیک هزارکاروانسرا درکنار آنها ساخته شده بود .
به تعداد زیادی پل نیز نیازبوده است . خوشبختانه استحکام و دقت در ساخت این پلها و فاصله زمانی کمتر آنها با امروز ، موجب شده که پلهای این دوره سالم باقی مانده باشند . شاید مهم ترین اتفاق این دوره پیدایش پلهای شهری باشد که نمونه های استثنائی آن در اصفهان از شاهکارهای پل سازی و معماری محسوب می شوند اهمیت این پلها نه فقط به دلیل قرار گرفتن درمرکز شهر بلکه کاربردشان به عنوان فضای شهری است ، زیرا پل صرفاًَ راهی برای عبور از رودخانه نیست و با ساختن گردشگاه هایی درداخل و زیر پلها ، به جای دورکردن مردم از آب امکان دسترسی و لذت بردن از حرکت زاینده رود راهم فراهم کرده اند . با توجه به کوتاه بودن دوره زندیه و افشاریه . پلهای زیادی از این دوره باقی نمانده پنج پل از زندیه و یک پل از دوره افشارتا امروز شناسایی شده از جمله : پل خاتون در جاده خوی سلماس از دوره زندیه و پل کلات درکلات نادری از زمان افشاریه .دوره قاجار، یکی از دوره های مهم معماری ایرانی ، از نظر پل سازی نیز دوره بسیارمهمی است.
درتبریز پنج پل از دوره قاجار به جای مانده مهران رود رودی فصلی است و البته سنت پل سازی اصفهان در پلهای آن وجود ندارد . با این همه آنها بسیار زیبا هستند . پلهای سه گانه زنجان شامل میر بها الدین ، حاج سید محمد و سردار نیز از نمونه های عالی پل سازی در امتداد راه های برون شهری اند . اغلب پلهای شهری ، حتی دالان – اتاق و فضاهایی داشتند که صرفاًَ برای توقف و تفرج ساخته می شده . پل الله وردی خان یا سی و سه پل و پل خواجه نمونه هایی عالی و پل قاری در تبریز از آخرین نمونه های این نوع پل سازی اند . پلهای شهری افقی و معمولاًَ با تعدادی دهانه یک اندازه و یک شکل ساخته می شدند و دارای تزئینات بودند .
پلهای برون شهری عملکرد ی نرو تابع توپوگرافی محل بودند . بنابراین ضرورتاًَ دهانه های برابر نداشتند اغلب بیشترین حجم آب از زیر دهانه میانی که بزرگ تر بوده عبور می کرده . درمواردی هم بنا به شکل رود یکی از دهانه های کناری بزرگ ترین دهانه بوده . این مسئله بر شکل پل تأثیر می گذاشته است وانگهی چون قوسهای بادهانه بزرگ تر خیز بیشتری دارند . این پلها افقی نیستند و سطح آنها شیبدارشده است . درمواردی که دهانه کناری بزرگ تر است . پل شکل متقارن خودرا از دست می دهد .
مشخصه های معماری و سازه
شاید درهیچ یک از انواع بناها ، سازه و معماری چنین وابسته به هم نباشند . درواقع معماری پل ترکیب سازه هایی است که خود تحت تاثیر شکل بستررود . استحکام زمین و میزان آب عبوری از زیر آن ، چه در مواقع عادی و چه در طغیانهای هر چند سال یک بارند . مهم ترین مسئله برای معماران پل ، طغیان رود بوده است که پدیده ای همیشگی است ولی به دلایل آب و هوایی . دریک چرخه تقریباًَ منظم که می تواند 50 یا 100 سال باشد . یک رود با سیلها و طغیانهای عظیمی روبه رو می شود .
به همین دلیل در پلهای قدیمی گاه ده ها دهانه وجود دارد که آب تنها اززیر یک یا دودهانه آن می گذرد یا قوس چنان بلند است که به نظر می رسد در استفاده از مصالح اسراف شده است . معماران معمولاًَ در عریض ترین قسمت رود . درجایی که امکان عبور حتی با پای پیاده وجودداشته (گدار) . پل می ساخته اند .
دراین موارد ابعاد دهانه ها معمولاًَ مساوی و به دلیل تعداد زیاد چندان بزرگ نبوده اند . پل کشکان لرستان . پل شوشتر و پل لاتیدان بندرعباس از این جمله اند .
درنقاط کوهستانی که بستر رودخانه تنگ بوده با ساخت یک پل یک دهانه بسیار مرتفع . از تنگ ترین قسمت بستر می گذشته اند . پل کلهر و پل دختر در استان لرستان از این گونه پلها هستند .سازه مهم و مؤثر در شکل پل . پایه پل است . نکته مهم درساخت پایه ، انحراف آب ازمسیر پایه است . در مناطقی که عرض بستر به نسبت حجم آب بیشتر است . مشکلی از این نظر به وجود نمی آید . شواهد تاریخی هم این امر را تأیید می کنند اما درمورد رودهای پر آب که تمام بستر رود را پرمی کنند . برای ساختن پی از تکنیک خاصی استفاده می شده است . به این صورت که تیرهای چوبی نوک تیزی را دربستر رودخانه می کوبیده اند که شمع نیز نامیده می شوند .آنها را به هم می چسباندند و بین آنها را با گل یا حتی قیر پر می کردند .
سپس آب آن قسمت خالی می شد ودر صورت نیاز بخشی از خاک کف نیز برداشته می شد. پس از تکمیل پی . چوبها از اطراف آن برداشته می شدند . به این عمل گوم گذاری نیز می گفتند . پس از مرحله پی سازی . بستر سازی با سنگ و ملاطهای آبی انجام می شد و تا چندین متر بعد از پل نیز امتداد می یافت . طراحان با یک شیب ملایم ، هم آب را درزیرپل به اندازه همه دهانه ها تقسیم می کردند و هم مانع شسته شدن خاک اطر اف پی درتند آبها ی شدید می شدند .بستر سازی پلهای خواجو و سی و سه پل ازنمونه های عالی اند . در پل خواجو معمار از چند متر جلوتر به استقبال آب رفته و تا مسافتی هم آب را بدرقه کرده است . پایه پل ازدوقسمت تشکیل می شد. قسمت پایین با آب درتماس بود و قسمت بالا بدنه اصلی پل را تشکیل می داد در طراحی . قسمت پایین پایه ((آب بر)) نامیده می شد و با توجه به دینامیک آب ، بخشی که در برابر آب قرار می گرفت یا به شکل نوک تیز با پلان مثلث یا نیم دایره طراحی می شد. معمولاًَ دررودهای با جریان تند از نوع نوک تیز و دررودهای آرام از آب برهای نوک گرد استفاده می شد تا ضربه آب به پایه پل به حداقل برسد و گل ولای درجلوی پایه جمع نشود . برای جلوگیری از شسته شدن زیر پی .
شکل دوکی مانند یا مثلثی درقسمت پشت به آب پل نیز ساخته می شد قسمت بالای پایه که عملاًَ محل تقاطع پایه قوسهای مجاور است سطح بزرگی را به وجود می آورد که زمانی که آب از پاکار قوس نیز بالاتر می رود فشار زیادی به پل وارد می کند که می تواند آن را تخریب کند . به همین دلیل یک دهانه کوچک که تیزه آن تقریباًَ در ارتفاع تیزه طاق اصلی و کف آن بالاتر از پاکارطاق اصلی باشد در تراز بالا ساخته می شدکه بچه طاق یا کونونام داشت و درواقع یک راه حل سازه ای – معماری برای مقاومت دربرابر طغیانهای شدید بود . کونوها درشکل و زیبایی پلها بسیارمؤثر بودند و گاهی حالت تزئین پیدا می کردند . در برخی پلها . هم به دلایل سازه ای وهم زیبایی شناسانه این کونوها در دو طبقه ساخته می شدند . مثل کونوی دوطبقه در پل کول بندرعباس دربعضی موارد به جای کونو ، موج شکن تا بالای پل امتداد می یافت و علاوه برحذف فشار از قسمت جلوی پل ، به عنوان نوعی پشت بند به مقاومت پل دربرابر فشار آب می افزود .
پوشاندن دهانه پل با طاق دشوارترین بخش ساخت پل بود ، به خصوص چون پل سازان می بایست بیشترین فاصله ممکن را برای پایه ها در نظر بگیرند و به همین دلیل از روش رومی که مقاومت بیشتری داشت استفاده می کردند . این روش به قالب نیازداردو درمواردی که جریان آب درزیرپل دائمی بود ، ساخت دهانه بسیاردشوارمی شد .
ولی به هرحال راهی جز استفاده از قالب چوبی برای ساخت طاق دهانه وجود نداشت . دربسیاری از پلها هنوز محل قرار گرفتن چوبهای قالب در پاکار قوسها دیده می شود دهانه پلها تاحد امکان زیاد درنظر گرفته می شد.بنابراین وزن روی طاقها باید به حداقل می رسید . پس علاوه بر ساخت کونو که دلایل خودرا داشت .تعدادی بچه طاق یا کنال عمود به قوس دهانه ها ساخته می شد که بار وارد برشانه طاقها راکم می کرد . کف سازی پل معمولاًَ باسنگ یا آجر انجام می شد. دست انداز دوطرف پل و گاه میلهای راهنما درابتدا و انتهای پل هم عناصری صرفاًَ معمارانه بودند . یکی از مهم ترین عناصر معماری که دربرخی پلها وجود دارد .
یک ساختمان در ابتدای پل است که معمولاًَ کاربرد نظامی داشته وبرای کنترل راه های مهم یا حفاظت از پل و درمواردی نیز برای اخذ عوارض مورد استفاده قرار می گرفته است ، مثلاًَ در پل ((شهرستان )) اصفهان چنین راهدارخانه ای دیده می شود . دربرخی موارد این ساختمانها برای اقامت کاروانهای کوچک نیز مورد استفاده قرار می گرفتند .
اغلب پلها فاقد تزئیناتی چون آجرکاری و کاشی کاری بوده اند تنها نمونه های تزئین پلها در پلهای شهری دیده می شوند که عالی ترین نمونه آن پل خواجوی اصفهان است. پل آجری آق قلا متعلق به دورۀتیموری و صفوی هم آجر کاریهای مفصلی روی آب بر پل دارد . در پل قاری تبریز تزئینات سنگی قابل توجهی دیده می شود .دربرخی پلها کتیبه ای سنگی تاریخ ساخت یا تعمیرات پل را نشان میدهد و خطاطی و سنگ تراشی آن خود به عنصری تزئینی در پل تبدیل شده است .
مصالح
پی پلها معمولاًَ از لاشه سنگ و ملاطهای آهکی همچون ماسه آهک ساخته می شد ، ولی پایه ها در بخش آب بر اغلب ترکیبی از سنگ و ملاطهای آهکی چون ماسه آهک یا ساروح بودند البته دربرخی نمونه ها قسمت آب بر با آجر ساخته می شد. به خصوص روی رودهایی که جریان آرام داشتند . یا دسترسی به سنگ درمحل محدود بود (مثل اغلب پلهای گیلان و مازندران که ادامه سازه بسیاری از آنها با آجر ساخته شده است ) اگر چه تعداد پلهای سنگی نیز کم نیست . ملاط ماسه آهکی همچنان ملاط غالب دراین پلها بود . از سنگ به صورت تراش هم استفاده می شد.(معمولا در پلهای دوره هخامنشی وقبل از آن ) که اتصال بین آنها گاه با سرب یا آهن هفت جوش بود . اما شیوه رایج استفاده از سنگ لاسه یا قلوه به شکل غوطه وردرملاط بود پل کشکان لرستان یا پل کول بندرعباس ازنمونه های خوب این نوع به شمار می آیند .
اما حتی در پلهای سنگی دهانه ها معمولاًَ با آجر و با تکنیک رومی و ملاط گچ ساخته می شد .
استفاده از گچ در طاقهابه علت زود گیربودن ضروری بود . پلها نیز همچون هربنایی نیازمند نگهداری اند ، اما امروزه بسیاری از پلهای تاریخی با تغییر مسیر جاده ها به حال خود رها شده و نگهداری نمی شوند ودر معرض تخریب اند . این بناهای زیبا و مستحکم که اغلب دردل طبیعت رها شده اند . می توانند موضوعات بکری برای مطالعه درمورد تاریخ معماری – سازه و اصولاًَ تمدن این سرزمین باشند .
منبع:http://www.irana-esfahan.blogfa.com
