تاریخچه انواع خط در خوشنویسی

تاریخچه انواع خط در خوشنوتاریخچه انواع خط درخوشنویسی

ابن مقله بیضاوی شیرازی ( متوفی به سال 328 ق ) و برادرش ابوعبداله در هنر خوشنویسی آموزش یافتند و هر دو در سن کم خوشنویسان توانایی در بغداد شدند . نبوغ ابن مقله و دانش او از علوم هندسه باعث گردید که او بانی یکی از مهمترین تحولات خوشنویسی عربی شود . در حقیقت او پایه گذار اصلی خط انحناء دار عربی بود که متاسفانه با وجود اینکه در دربار سه خلیفه عباسی ( المقتدر ، القاهر و الراضی ) در مقام وزارت بود ، ولی سرانجام با بی مهری تمام به مرگ محکوم شد . با این وجود به نظر می رسد او تکلیف خود را به انجام رسانده است که از این نظر با خوشنویسان قبل یا بعد از خودش قابل مقایسه و برابری نبود .

1- خط محقق :

 در لغت به معنای منظم ، تام و تمام است و بنا به اظهار ابوحیان توحیدی نخستین شرط نوشتن خط محقق ، تلاش در جهت صحیح و کامل نوشتن حروف است . در این خط دنباله های کشیده به شمره های تند و تیز و مویین ختم می شود و از این رو آن را خطی خشک می نامند و مدار هندسی این خط بر مبنای چهار و نیم دانگ سطح و یک دانگ و نیم دور می باشد .

خط محقق حروفش نسبت به خط کوفی دارای زاویه ی کمتری و همراه با پیوند های خطی فاصله دار بوده است . در واقع دور محقق یک دانگ بیشتر از خط کوفی است که بیشتر برای نوشتن اشعار و قصاید مورد استفاده قرار می گرفت . بسیار از خطاطان محقق را پدر خطوط می نامند .

البته با وجود اینکه ابن مقله این خط را تحت کنترل قانون منسوب خویش درآورد و اصلاحاتی را در آن بوجود آورد اما تکامل واقعی آن بعد ها در دستان ابن بواب تحقق یافت .

زنده یاد حبیب اله فضائلی در کتاب اطلس خط در مورد خط محقق موارد زیر را عنوان نموده است :

1- خط محقق نزدیکترین خطوط به معقلی و کوفی و اولین اقلام است که از کوفی استخراج شده است .

2- این خط از دسته اقلام موزون نیست و مستقلاً از ناحیه وراقان عراقی که احتمالاً دخالت ذوق ایرانی دارد بوجود آمده است .

3-در آغاز دولت عباسیان و زمان مامون این خط ظهور یافته است .

4-اولین خطی است که مورد تهذیب و هندسی کردن ابن مقله قرار گرفته است .

5-یکی از اقلام انتخابی یاقوت مستعصمی خط محقق بود که بعد از او ، استادان در این خط مهارت نشان دادند و قرآن و کتاب های نفیس بدین خط نوشتند .

 لازم به ذکر است قرآنی به خط محقق که توسط سلطان ابراهیم فرزند شاهرخ نوشته شده بود ، در موزه ی آستان قدس رضوی نگهداری می شود .

 2-خط ریحان :

در مورد این خط نظرات متفاوتی از بزرگان خوشنویسی وجود دارد . برخی این خط را اقتباس یافته از خط نسخ می دانند و برخی دیگر با وجود اینکه ظرافت خط ریحان یا ریحانی را بیشتر از خط ثلث می دانند ؛ ولی آن را وابسته به خط ثلث تلقی می کنند . بعضی آن را منشعب و مشتق از خط محقق می شناسند و بر این باورند که خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خرد تر داراست و به عنوان خواهر این خط محسوب می شود و همچنین بواسطه ی ظرافت و لطافتی که دارد آن را به گل و برگ ریحان تشبیه کرده و ریحان و ریحانی نامیده اند .

یکی از زیباترین نمونه های این خط ، قرآن نفیسی است که با دستان توانا و هنرمند یاقوت مستعصمی کتابت شده است .

(این آثار مربوط به استاد بهرام سالکی می باشد) 

3-خط ثلث :

در وجه تسمیه این خط نظرات متفاوتی وجود دارد . از ابن مقله نقل شده است که چون مدار هندسی این خط یک سوم دور و دو سوم سطح می باشد ، از این رو آن را ثلث نامیده اند . در واقع این خط دارای چهار دانگ سطح و دو دانگ دور می باشد که خوشنویسان جهت جبران کمبود دور آن ، با اضافه کردن حرکات و تزئینات آن را زیباتر می کنند .

از دیگر خصوصیات و مشخصه های خط ثلث ، برتری و تفوق دوایر و حرکت آرام و نرم قلم است که به خوبی در کار ، قابل تشخیص است . در نوشتن خط ثلث حرکات قلم به قدری مواج است که به آن واژه ی " رقص " اطلاق شده است . حروف و کلمات در این خط بزرگ اما در عین حال جمع و جورند .

خطوط ، در نوشته ی ثلث گاهی جدا از هم نوشته می شود و گاه این فاصله کمتر می شود و گاهی چنان به هم نزدیک می شوند که گویی در هم پیچیده اند .

در ایران از این خط برای نوشتن قطعات و پشت جلد کتاب ها و مخصوصاً کتیبه در کاشیکاری استفاده می شود .

یکی از مشخصات و در عین حال زیبایی خط ثلث این است که حروف دارای اشکال متعدد می باشند و چون از این لحاظ و از نگاه سطح و دور و باریکی هیئت ، دیگر خطوط اسلامی مایه و پایه گرفته اند به ام الخطوط ( مادر خط ها ) معروف شده است .

امروزه خط ثلث در اکثر کشور های مسلمان از جمله ترکیه ، سوریه ، عراق ، مصر و ایران بیشترین رواج را داشته است .

در ذیل به اختصاراسامی چند تن از استادان این خط در ممالک اسلامی آورده شده است :

ترکیه : استاد : مصطفی راقم – اسماعیل زهدی – مصطفی عزت – محمد شوقی – سامی افندی – محمد نظیف – حاج احمد کامل – عبدالعزیز رفاعی – اسماعیل حقی – محمد کامل – حامد الامدی – و از معاصرین : استاد : داوود بکتاش – حسین قطلو – حسن چلبی .

سوریه : استاد : علی بدوی – رسا – محمد حسنی

مصر : استاد : سید ابراهیم – محمد علی مکاوی

عراق : استاد : هاشم محمد بغدادی – محمد صبری هلالی – عبدالغنی عبدالعزیز – مهدی الجبوری و عباس بغدادی ( معاصر ).

ایران : استاد : احمد معصومی – سید مرتضی نجومی – حبیب اله فضائلی – محمد رضا قنبری – سید جعفر حجت کشفی - سید محمد حسینی موحد - احمد عبدالرضایی و سید رضا بنی رضی.

به گفته ی استاد کشفی و همچنین به ازعان بسیاری از بزرگان این خط ، استاد سید محمد حسینی ( موحد ) یکی از بهترین خوشنویسان عصر حاضر بوده و الحق دست توانایش در خط ثلث و نسخ گوهر ریز است و بحمد الله هم از نظر کثرت اثر و هم از نظر جودت خط و استواری و قوت دست و حسن ترکیب ، خط دلپذیرش با بهترین آثار اساتید بزرگ کشور های اسلامی برابری می کند .

به اعتقاد نگارنده ، استاد موحد در حقیقت قالب خط ثلث را تغییر داد و در برخی موارد فرم هندسی را از ترکیبات حذف کرد . استفاده از تناسب و ترکیب برای از بین بردن خلوت و جلوت و عدم استفاده بی رویه از اعراب گذاری و تزئینات خط ثلث ، مهمترین مشخصه خوشنویسی وی می باشد .

4- خط توقیع :

این خط از نظر هندسی دارای سه دانگ دور و دو دانگ سطح می باشد و در اکثر موارد برای تحریر فرمان و منشور از آن استفاده شده است . این خط از خط ثلث منشعب شده است و در زمان یاقوت مستعصمی در پایان کتاب ها و نگارش قرآن مورد استفاده قرار می گرفته است .

5- خط رقاع :

 رقاع در لغت به معنای پاره ها و نامه است که بموجب احتیاج و تند نویسی و مختصر نگاری از توقیع بوجود آمد و بواسطه ی سهولت و روانی در بسیاری از نوشته ها معمول شد .

شکل و فرم خط رقاع در ترکیب و اجزاء با اندکی تفاوت مانند خط ثلث و توقیع است . مدار هندسی این خط مانند توقیع است .

 6- خط نسخ :

 این خط را خط قرآنی نیز می گویند ؛ چون برای نوشتن قرآن و ادعیه استفاده شده ومی شود و چون بیشترین کتابت با این خط انجام می گرفت و سبب از میان رفتن خط های دیگر شد ؛ بدان " نسخ " گفته اند .

از مزیت های برجسته ی این خط ، جلوه ی بسیار زیاد تناسب در آن است ، حروف و کلماتش با هم هماهنگ و یکدست بوده و از توازن بسیار خوبی برخوردار است .

از دیگر مزایای این خط وضوح آن است که به سادگی خوانده می شود ؛ افزوده شدن حرکات به حروف ، خوانایی آن را بسیار بالاتر می برد و خطای خواندن را محو می سازد .

 امروزه خط نسخ به دو شیوه نوشته می شود :

1- شیوه ی یاقوتی ( عربی ) که تحت تاثیر خط ثلث ، محقق و ریحان بوده و توسط یاقوت مستعصمی و هنر جویانش در مدت طولانی ترویج داده شد .

2- شیوه نیریزی ( ایرانی ) که چاشنی از نستلیق دارد . این خط در پایان دوره ی صفوی توسط میرزا احمد نیریزی با تغییراتی که در این خط پدید آورد در ایران متداول شد .

از اساتید این خط : زین العابدین اصفهانی – غلام علی اصفهانی ، علیرضا شهیر و مریم بانو نائینی و از معاصرین حاج عبدالصمد صمدی ،حسینی موحد ، عبدالرضایی و بنی رضی را می توان نام برد .

منبع:http://www.tebyan-zn.ir